وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران سازمان دولتی زیرمجموعه قوه مجریه ایران است، که وظیفه اعمال اصل مالکیت و حاکمیت ملی ایران بر ذخایر و منابع نفت و گاز، همچنین تفکیک وظایف حاکمیتی از تصدی در اداره و توسعه صنعت نفت و گاز کشور را برعهده دارد.
وزارت نفت پس از انقلاب ایران و در سال ۱۳۵۸ در دولت موقت بازرگان، پس از خروج حسن نزیه؛ مدیرعامل وقت شرکت ملی نفت ایران از کشور، تأسیس شد.
ساختار سازمانی این وزارتخانه از یک ستاد مرکزی و چهار شرکت تابعه شامل شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی گاز ایران، شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران تشکیل شده‌است و از طریق مدیریت بر شرکت‌های تابعه و فرعی خود، بر عملیات اکتشاف، استخراج، بازاریابی و فروش نفت خام، گاز طبیعی و فراورده‌های نفتی در کشور نظارت می‌نماید.
این وزارتخانه علاوه بر تأمین نیازهای اصلی انرژی، بخشی از درآمد ارزی خارجی را به‌وسیله صدور نفت خام و فراورده‌های نفتی پالایش یافته، تأمین می‌کند.وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران با هدف اعمال اصل مالکیت و حاکمیت ملی ایران بر ذخایر و منابع نفت و گاز و تفکیک وظایف حاکمیتی از تصدی در اداره و توسعه صنعت نفت و گاز کشور شکل گرفت و از آنجا که صنعت نفت به عنوان صنعت پیشران از جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد کشور برخوردار است و نقشی اساسی در تحقق اهداف کلان اقتصاد ملی دارد، عملکرد این وزارتخانه بسیار حائز اهمیت است.

شرکت ملی نفت ایران از سال ۱۳۳۰ تاکنون عهده دار سامان بخشیدن و سیاستگذاری فعالیت های صنعت نفت اعم از اکتشاف، حفاری، تولید، پژوهش و توسعه و همچنین صادرات نفت و گاز بوده است. این شرکت با در اختیار داشتن ذخیره های عظیم هیدروکربوری، یکی از بزرگترین شرکت های نفتی جهان به شمار می آید. با پیشرفت دانش و فنآوری صنعت نفت و پیچیده تر شدن مناسبت های اقتصادی و سیاسی، جایگاه شرکت ملی نفت ایران نیز ارتقا یافته است. از این رو سیاست های ملی، منطقه ای و همکاری با کشورهای مهم صنعتی در زمینه تامین انرژی و ایجاد ثبات در بازارهای جهانی نفت در دستور کار این شرکت قرار دارد. شرکت ملی نفت ایران مجموعه ای سازمان یافته از واحدهای مدیریتی (مدیریت امور بین الملل، مدیریت پژوهش و فناوری، مدیریت برنامه ریزی تلفیقی، مدیریت هماهنگی و نظارت بر تولید نفت و گاز، مدیریت فناوری اطلاعات و ارتباطات، مدیریت توسعه منابع انسانی، مدیریت امور مالی، مدیریت امور حقوقی، مدیریت اکتشاف، مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست، طرح کمک به عمران مناطق نفت خیز)، واحد های ستادی(روابط عمومی، هسته گزینش، حراست،امور بازرسی و پاسخگویی به شکایات،حسابرسی داخلی)، سازمانی ( پژوهشگاه صنعت نفت،سازمان بهداشت و درمان ،شرکت ملی صادرات گاز ایران، سازمان بهینه سازی مصرف سوخت کشور، صندوق های بازنشستگی، پس انداز و رفاه کارکنان)، شرکت های تولیدی (شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب، شرکت نفت مناطق مرکزی ایران، شرکت نفت و گاز پارس، شرکت نفت فلات قاره ایران، شرکت نفت و گاز اروندان، شرکت نفت خزر) و شرکت های خدمات فنی (شرکت ملی حفاری ایران، شرکت مهندسی و توسعه نفت، شرکت پشتیبانی ساخت و تهیه کالای نفت تهران، شرکت پایانه های نفتی ایران، سازمان منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس) است .

نیاز روزافزون به گاز برای تامین انرژی و سوخت و همینطور ارز حاصل از فروش و صادرات برای سرمایه گذاری و راه اندازی صنایع مادر و زیر بنایی در کشور، اندیشه تمرکز بخشیدن فعالیتهای مرتبط با صنعت گاز را تقویت کرد و در این رابطه طبق اساسنامه قانونی، شرکت ملی گاز ایران به عنوان یکی از چهار شرکت اصلی وابسته به وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران با سرمایه اولیه 25 میلیارد ریال در سال 1344 هجری خورشیدی مطابق با 1965 میلادی تاسیس گردید. این شرکت از بدو تأسیس تا کنون متناسب با روند توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور و بهره گیری از گاز به عنوان یکی از منابع مهم در تامین سوخت و تولید انرژی و تحصیل بخشی از ارز مورد نیاز تدریجاً با قابلیتها و توانمندی ها و منابع و امکانات مختلفی از جمله نیروی انسانی متخصص و کارآمد با دانش و بینش علمی و نظری و نیز ابزار آلات، تجهیزات و ماشین آلات و کارگاه های متعدد و متنوع پیشرفته و مدرن برای اجرای عملیات شرکت دست یافته، به طوری که امروز قادر است کلیه امور مربوط را مطابق با استانداردهای معتبر بین المللی قابل قبول راساً انجام دهد. اکنون شرکت ملی گاز ایران یکی از ده شرکت بزرگ فعال در عرصه گاز در خاورمیانه است که وظیفه تامین بیش از 75 درصد از سوخت مورد نیاز کشور را بر عهده دارد. از این نظر شرکت ملی گاز ایران از جایگاه مهمی در داخل و خارج کشور برخوردار است که به تناسب نیازها و گسترش فعالیتهای خود در داخل و خارج از کشور، نسبت به تغییر ساختار خود اقدام نموده است.

شركت ملي پالايش و پخش فراورده‌هاي نفتي ايران در اسفندماه 1370 براساس اصل تفكيك فعاليت‌هاي بالادستي (اكتشاف و توليد نفت خام و گاز) از پايين دستي (انتقال نفت خام و فرآورده، پالايش، صادرات، واردات و توزيع فراورده‌هاي نفتي) در وزارت نفت تاسيس و فعاليت هاي رسمي آن از سال 1371 آغاز شد.شركت ملي پالايش و پخش فراورده‌هاي نفتي ايران به عنوان يكي از چهار شركت اصلي وزارت نفت، راهبري و نظارت بر فعاليت‌ شركت‌هاي فرعي شامل شركت ملي پخش فرآورده‌هاي نفتي ايران، شركت خطوط لوله و مخابرات نفت ايران، شركت پالايش نفت آبادان، شركت پالايش نفت امام خميني(ره) شازند اراك، شركت ملي مهندسي و ساختمان نفت ايران و شركت توسعه صنايع پالايش را برعهده دارد. ماموريت‌هاي شركت ملي پالايش و پخش به سه بخش توليد، انتقال و توزيع ( به عنوان حلقه‌هاي زنجيره ارزش فعاليت‌هاي پائين دستي) تقسيم مي شود. در واقع توليد، انتقال، ذخيره سازي و توزيع فرآورده هاي نفتي در گستره اي به وسعت كشور با تلاش در جهت ارتقاي كيفيت فرآورده ها و حضور قدرتمند در بازارهاي منطقه اي و جهاني از طريق تعامل با كشورهاي همسايه و منطقه در زمينه هاي سوآپ و يا خريد و فروش نفت خام، فرآورده هاي نفتي و سرمايه گذاري هاي مشترك است. علاوه بر موارد یاد شده، مسئوليت ارائه خدمات مهندسي و مخابرات به شركتهاي زنجيره تامين را بر عهده دارد. شركت ملي پخش فراورده‌هاي نفتي ايران به عنوان يكي از مهمترین شركت‌هاي فرعي شركت ملي پالايش و پخش فرآورده‌هاي نفتي در زمينه توزيع فرآورده‌هاي نفتي توليدي و يا وارداتي و مديريت جايگاه‌هاي سوخت در داخل كشور فعاليت می کند و نظارت بر حسن انجام فعاليت‌ها در جايگاه‌هاي پمپ بنزين، سي ان جي و مراكز سوختگيري هواپيمايي را بر عهده دارد.

ايجاد صنعت پتروشيمي در ايران به دهه ۱۳۳۰ شمسي باز مي‏گردد. در اواخر اين دهه، وزارت اقتصاد وقت به منظور گسترش صنعت پتروشيمي در كشور، بنگاه شيميائي كشور را تأسيس نمود و شركت مزبور در سال ۱۳۳۷ طرح احداث كارخانه كود شيميائي مرودشت فارس را به اجرا گذاشت. ليكن از آنجا كه رشد اين صنعت نيازمند فعاليتهاي تخصصي گسترده تر و هماهنگ با صنعت نفت و گاز بود، به زودي ضرورت ايجاد سازماني براي توسعه و هدايت صنعت پتروشيمي مشهود گرديد و به همين سبب در سال ۱۳۴۲ شركت ملي صنايع پتروشيمي با مالكيت دولت و تحت پوشش شركت ملي نفت ايران تأسيس گرديد و كليه فعاليتهاي مرتبط با ايجاد و توسعه صنايع پتروشيمي در اين شركت متمركز گرديد. شركت ملي صنايع پتروشيمي در طی مدت برنامه های توسعه، با دستيابي به موقعيت برتر و حداكثر استفاده از مزيت هاي نسبي كشور حضوري موثرتر در منطقه و جهان بدست آورد. نماد چنين حضوري، تغييرات شاخص ها و متغيرهاي اقتصادي بنگاه، چون توليد، صادرات، سرمايه گذاري، ارزش افزوده و سهم در توليد ملي، مشاركتهاي منطقه اي و گستردگي بازارهاي هدف صادراتي است. با واگذاری همه شرکت های تولیدی، شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان یک سازمان توسعه ای، با اتکا به بیش از نیم قرن تجربه کارآمد و بهره مندی از سرمایه های انسانی و فکری خود با رویکرد کاهش خام فروشی و تکمیل زنجیره ارزش به برنامه ریزی کلان، سیاست گذاری، تنظیم گری، بسترسازی، تسهیل گری و پشتیبانی توسعه پایدار صنعت پتروشیمی می پردازد. شرکت ملی صنایع پتروشیمی با تاکید بر مسئولیت اجتماعی نسبت به صیانت از محیط زیست و منابع ملی، ارج نهادن به ارزش آفرینی، پاسخگویی و رعایت حقوق ذی نفعان در پیشرفت اقتصادی کشور و ارتقای کیفیت زندگی مردم نقشی کلیدی ایفا می نماید.